Wegvoeren van Schiedammers op 10 november 1944, Herman Sey, 1995, beeldnr 02198

0.1  Inleiding

Kort na de bevrijding is er uitgebreid onderzoek gedaan naar de razzia en naar het soort werk en de leefomstandigheden van de dwangarbeiders. Toch weten we nog heel veel niet. Namens het Gemeentearchief Schiedam heeft Caroline Nieuwendijk een oproep gedaan naar (ego)documenten van Schiedamse dwangarbeiders. Via dagboeken, brieven en andere documenten zijn de zeer uiteenlopende ervaringen van de dwangarbeiders beschreven.

0.2  De razzia van 10 en 11 november 1944 in Rotterdam en Schiedam

Op 10 en 11 november worden naar schatting 52.000 mannen in Rotterdam en Schiedam opgepakt en naar Duitsland getransporteerd. De Duitsers willen niet dat de Nederlandse mannen meevechten als de geallieerden Nederland binnenkomen. Ook is het handig om gratis werkkrachten te hebben, nu alle Duitse mannen aan het front vechten.

0.3  De razzia in Schiedam van 10 november 1944

Vrijdag 10 november 1944 voltrekt zich de meest dramatische gebeurtenis in Schiedam in oorlogstijd: de razzia. Tijdens de razzia worden naar schatting 5.000 Schiedamse mannen van tussen 17 en 40 jaar opgepakt en op transport naar Duitsland gezet. Daar moeten ze verplicht werken in dienst van Duitsland. Meestal slapen de mannen in barakken met slechte voorzieningen. Het werk is eentonig en heel zwaar. Vaak is het werken aan de infrastructuur van treinemplacementen of vliegvelden of in (wapen)fabrieken. Naarmate de oorlog vordert, wordt het eten slechter van smaak en ook steeds minder. Pas na de bevrijding kunnen de mannen naar huis.

Rotterdammers lopen bepakt en gezakt over De Montignylaan in Rotterdam op 10 november 1944. Fotograaf H.F. Grimeyer, Coll. NIOD, beeldnr 83418 en 83419

1.1  Aktion Rosenstock

Zonder dat de Nederlanders het weten, heeft Duitsland besloten om alle weerbare mannen uit Rotterdam en Schiedam weg te halen. De reden voor deze razzia is de Duitse angst dat ze bij een geallieerde aanval in Nederland door Nederlanders in de rug worden aangevallen. Bijkomend voordeel zijn de goedkope arbeidskrachten die in de (wapen)industrie kunnen worden ingezet. Deze razzia kreeg als naam “Aktion Rosenstock”.

De Duitsers hebben berekend dat er ongeveer 70.000 mannen in de leeftijd van 17 tot 40 jaar zich in de regio bevinden. Ze hopen 40.000 mannen mee te nemen. Dit lukt, ze pakken maar liefst 52.000 mannen op! Deze razzia is een groot succes omdat niemand het verwacht en niemand zich hierop kon voorbereiden

1.2  Voorbereiding

Al op 9 november 1944 hebben veel Duitse troepen zich verzameld in de buurt van Rotterdam. In de nacht van 9 op 10 november trekt een grote Duitse legereenheid van 8.000 soldaten Rotterdam en Schiedam binnen.

De soldaten bezetten het hele gebied en zorgen ervoor dat het afgesneden wordt van de omgeving door alle bruggen op te halen en de wegen af te zetten. Doordat de spertijd van 8 uur ’s avonds tot 4 uur ’s ochtends duurt, zijn maar weinig mensen getuige van deze militaire troepenverplaatsing. De agenten op de politieposten bemerken dat de telefoon niet meer werkt. De Duitsers hebben rond middernacht de telefoon afgesneden, waardoor alleen zij nog kunnen bellen. Ook het openbaar vervoer werkt niet meer.

Tussen half 5 en half 7 verspreiden de Duitsers zich over de wijken. Op elke straathoek staan Duitse soldaten die iedereen de doorgang ontzeggen. Ze geven geen reden voor de afsluiting. Om half 7 zijn Schiedam en de Rotterdamse buitenwijken afgesloten van de buitenwereld. Arbeiders die vroeg op weg zijn naar hun werk, krijgen een pamflet in de hand gedrukt en worden naar huis gestuurd. Dit gebeurt ook met de arbeiders die over de Vlaardingerdijk lopen om naar hun werk bij Wilton-Feijenoord te gaan.

Pamflet met het ‘Bevel’ dat de Duitsers in de bus gooiden in Schiedam en Rotterdam op 10 en 11 november. Coll. NIOD, beeldnr 210570

1.3  Pamflet

Wanneer de Schiedamse en Rotterdamse mannen ‘s ochtends vroeg naar hun werk gaan, worden ze naar huis gestuurd met een pamflet. Dit pamflet wordt huis aan huis afgegeven of door de brievenbus gegooid. Op het pamflet staat dat alle mannen van 17 tot 40 jaar in Duitsland moeten gaan werken. Ze moeten dekens, warme kleding, stevige schoenen, bestek, beker en boterhammen voor één dag inpakken. Met deze spullen moeten ze voor de deur gaan staan. Mannen die binnen blijven, worden bestraft. Alle andere Schiedammers dienen binnen te blijven. Voor het werk krijgen ze eten, rookwaar en een loon van 5 gulden per dag. Voor hun achtergebleven familie wordt gezorgd. Op degene die probeert te vluchten zal worden geschoten. Bijna alle mannen in de leeftijdscategorie pakken met tegenzin hun spullen. Ze gaan mee zonder te weten waar ze naar toe gaan, wat voor werk ze krijgen en hoe lang het duurt. Deze operatie wordt de razzia genoemd.

1.4 Wel of niet meegaan?

Als de ernst van het pamflet tot de mannelijke bewoners is doorgedrongen, komt er meteen de vraag op: kan ik vluchten of ergens onderduiken? Vluchten kan eigenlijk nergens meer. De straten staan niet alleen vol soldaten, ze staan ook in de tuinen en plantsoenen. Degene die een afspraak heeft met een vriend in Friesland of met oma 3 straten verderop, kan niet meer naar zijn onderduikadres. Voor alle mannen geldt: onderduiken kan alleen thuis, als je al een schuilplaats hebben gemaakt. Maar in de overvolle huisjes in de binnenstad is het haast niet mogelijk om onder te duiken. Zeker niet als er nog een paar jonge kinderen rondlopen. Daarbij weten de buren dat je thuis bent en wat gaan zij doen als hun zoon wordt meegenomen en jij thuisblijft?

Om 6:30 uur rijdt de eerste geluidswagen over Rotterdamse dijk. Deze wagen roept om dat iedereen binnen moest blijven, behalve de beoogde mannen die voor hun voordeur moeten staan.

Vrijstelling Arbeidsinzet, Naarden 9 januari 1945, Coll. NIOD, beeldnr. 103276

1.5  Niet met de razzia mee?

Sommige mannen hebben een vrijstelling. Dit kan als ze bij een bedrijf in de voedselvoorziening of bij het gas, elektriciteit of water werken. Ook mannen met zware gezondheidsproblemen zoals een hartkwaal of tuberculose krijgen een vrijstelling.

De soldaten die de Schiedammers komen ophalen, zijn zeer verschillend. Er zitten hele soepele meegaande typen tussen maar ook zeer fanatieke soldaten die alle mannen, ook met vrijstelling of zichtbaar ziek in bed, zonder pardon meenemen. Ook politiemannen worden gewoon meegenomen.

“Overal liepen reeds mannen, gepakt en gezakt, allen in dezelfde richting gestuurd door de met machinepistolen bewapende Duitse soldaten, die op elke straathoek stonden opgesteld. De Hefbrug bleek opgehaald te zijn, en de stroom mannen werd via de zgn. Kippenbrug over de Westvest naar de Koemarkt geleid, waar in kolonnes werd opgesteld.” [*]

De Koemarkt is het concentratiepunt van Schiedam. Alle mannen worden daar verzameld en lopen vandaaruit naar de Merwehavens in Rotterdam of naar het treinstation in Delft. Of ze gaan lopend naar Woerden/Gouda.

Aardige soldaten

Sommige soldaten hadden mededogen met de mannen die mee moesten gaan en lieten soms iemand thuis. Of ze namen niet de moeite om een woning goed te doorzoeken, door alle deuren open te maken en overal te kloppen om eventuele holle ruimtes te ontdekken.

Vaak wordt gezegd dat de Duitsers aan het eind van de dag moe waren en geen zin meer hadden in het traplopen. Ze schreeuwen dan naar boven en als het antwoord ontkennend is, dan nemen ze daar genoegen mee.

Maar het tegengestelde is ook mogelijk. Soldaten die zichtbaar zieke mannen uit bed halen en dwingen mee te gaan. Soldaten die schreeuwen en geweld gebruiken. Er is in Rotterdam een blinde man van huis gehaald en meegenomen. Gelukkig is deze man later weer vrijgelaten.

[*] ’Onze deportatie naar Duitsland’ door Th. J.